Chikungunya là một bệnh truyền nhiễm do virus lây qua muỗi Aedes, có đặc trưng bởi sốt cao kèm đau khớp nghiêm trọng. Bệnh thường hồi phục hoàn toàn sau vài tuần, nhưng không ít trường hợp gặp biến chứng kéo dài hàng tháng, thậm chí nhiều năm. Đặc biệt, ở nhóm nguy cơ cao như trẻ sơ sinh, người cao tuổi và bệnh nhân có bệnh nền.
1. Biến chứng xương khớp
Đây là biểu hiện phổ biến nhất, gặp ở 85–100% bệnh nhân.
- Cấp tính: Đau khớp đối xứng ở nhiều vị trí như cổ tay, bàn tay, ngón tay, mắt cá, bàn chân, gối và vai. Có thể kèm viêm bao gân, viêm gân. Triệu chứng thường giảm sau 1–4 tuần.
- Mạn tính: Một số bệnh nhân (1,6–89,7%) tiếp tục bị đau khớp kéo dài nhiều tháng hoặc nhiều năm. Có thể xuất hiện viêm màng hoạt dịch, viêm gân, viêm bao gân và hội chứng Raynaud.
- Liên quan đến viêm khớp dạng thấp (RA): Nhiều trường hợp có biểu hiện lâm sàng và xét nghiệm giống RA, như RF (+), ESR và CRP tăng. Tuy nhiên, mối liên hệ nhân quả chưa được xác định.
- Chẩn đoán hình ảnh: MRI nhạy hơn X-quang, giúp phát hiện sớm tổn thương như xói mòn xương, phù tủy, tràn dịch khớp.
2. Biến chứng thần kinh
Chikungunya có thể gây độc thần kinh, là nguyên nhân chính khiến bệnh nhân nhập ICU và có nguy cơ tử vong. Các biến chứng thần kinh có phổ rộng, từ rối loạn hành vi nhẹ đến các hội chứng cấp tính nghiêm trọng.
Dịch tễ học: Sự phân bố tuổi bệnh nhân thường có hai đỉnh: ở trẻ sơ sinh và người cao tuổi đối với các dạng do virus trực tiếp gây ra, và ở người trung niên đối với các dạng tự miễn
Cơ chế bệnh sinh:
- Do virus: Virus Chikungunya có thể đi qua đám rối màng mạch và lây nhiễm vào màng não, ependyma, tế bào thần kinh, tế bào hình sao và tế bào thần kinh đệm ít nhánh. Gây ra hiện tượng tự hủy (apoptosis) ở tế bào thần kinh và tế bào hình sao. Tỷ lệ dương tính với RNA virus cao trong dịch não tủy (CSF) ở trẻ sơ sinh bị nhiễm
- Tự miễn: Chủ yếu xuất hiện ở bệnh nhân trên 20 tuổi. Có xu hướng có thời gian ủ bệnh lâu hơn và tiên lượng tốt hơn. Các bệnh lý tự miễn được kích hoạt do CHIKV, với sự bắt chước phân tử giữa mầm bệnh và các đường dẫn thần kinh. Kháng thể kháng ganglioside đã được tìm thấy ở một số trường hợp GBS liên quan đến CHIKV
Các bệnh lý thường gặp:
- Viêm não: Là biểu hiện thần kinh phổ biến nhất (chiếm 40.5% các trường hợp ở người lớn và trẻ em). Biểu hiện bằng trạng thái tinh thần thay đổi, sốt, co giật và thiếu sót thần kinh khu trú. Xuất hiện trung bình 3.5 ngày sau khi các triệu chứng ban đầu
- Viêm tủy: Bệnh lý tủy sống, ít phổ biến hơn bệnh não. Gây yếu chi, thay đổi cảm giác, tăng phản xạ, rối loạn chức năng ruột và bàng quang. Thường xuất hiện từ 0 ngày đến 3 tuần sau triệu chứng đầu tiên.
- Hội chứng Guillain-Barré (GBS): Bệnh thần kinh ngoại biên, tăng tỷ lệ mắc trong các đợt bùng phát (ví dụ: Réunion, French Polynesia). Yếu liệt mềm hai bên đối xứng, thường kèm theo tê bì/dị cảm và/hoặc liệt dây thần kinh sọ. Thời gian tiền triệu từ 3 đến 17 ngày
- ADEM: Hội chứng viêm cấp tính do miễn dịch, liên quan đến nhu mô não và tủy sống, không phải do virus xâm nhập trực tiếp. Xuất hiện 5-16 ngày sau khi các triệu chứng Chikungunya ban đầu. Được điều trị bằng methylprednisolone tiêm tĩnh mạch. Kết quả thay đổi từ hồi phục tốt đến tàn tật thần kinh vĩnh viễn.
- Biến chứng thần kinh – mắt: viêm dây thần kinh thị giác, viêm võng mạc thần kinh, viêm màng bồ đào. Biểu hiện giảm thị lực, khiếm khuyết đồng tử tương đối. Viêm gai thị, viêm dây thần kinh hậu nhãn cầu cũng được báo cáo. Có thể xảy ra đồng thời với nhiễm trùng cấp tính hoặc đến 12 tuần sau đó. Viêm màng bồ đào là chẩn đoán phổ biến nhất (43%). Các bệnh lý khác cũng có thể gặp: bong võng mạc, xuất huyết nội võng mạc, tắc động mạch võng mạc nhánh. Các biến chứng này có thể gây tác động đến thị lực, 69% hồi phục tốt, 31% cải thiện tối thiểu hoặc không cải thiện. Tái phát có thể xảy r
Kết cục: Có thể hồi phục hoàn toàn, nhưng cũng có nguy cơ để lại di chứng thần kinh vĩnh viễn hoặc tử vong, đặc biệt ở trẻ sơ sinh và người cao tuổi.
3. Bệnh thần kinh mắc phải chu sinh
Trẻ sơ sinh là nhóm có nguy cơ cao bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi virus Chikungunya.
Các triệu chứng như sốt, phát ban hoặc biểu hiện thần kinh thường xuất hiện khoảng 4 ngày sau sinh. Bệnh có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng như viêm màng não, suy hô hấp, nhiễm trùng huyết, viêm cơ tim, và viêm màng ngoài tim. Hạ huyết áp và xuất huyết nội sọ cũng đã được ghi nhận.
Tổn thương não và di chứng lâu dài
- Tổn thương não: Hình ảnh MRI não cho thấy tổn thương nghiêm trọng ở chất trắng, diễn ra qua ba giai đoạn: phù nề do độc tế bào, phù nề do mạch máu và giảm thể tích (khử myelin).
- Di chứng thần kinh: Ngay cả những trẻ sơ sinh nhiễm bệnh nhưng không có biểu hiện thần kinh rõ ràng lúc đầu vẫn có thể bị chậm phát triển thần kinh-nhận thức về lâu dài. Trường hợp viêm não ngay từ khi sinh có thể dẫn đến những di chứng nặng hơn như bại não và tật đầu nhỏ.
Không giống như virus Zika gây tổn thương ở mọi giai đoạn thai kỳ, Chikungunya gây ra những tổn thương nghiêm trọng nhất xung quanh thời điểm sinh. Cần lưu ý rằng sinh mổ không có tác dụng bảo vệ trẻ khỏi sự lây truyền của virus này.
4. Biến chứng các cơ quan khác
- Tim mạch: Viêm cơ tim, viêm màng ngoài tim, suy tim, rối loạn nhịp tim, mất ổn định huyết động.
- Thận: Viêm thận, suy thận cấp.
- Gan: Viêm gan.
- Da liễu: Tổn thương da nghiêm trọng như tổn thương bóng nước, tăng sắc tố da, loét aphthous ở vùng nếp gấp.
- Tiêu hóa: Rối loạn tiêu hóa.
- Hô hấp: Suy hô hấp.
- Huyết học: Biểu hiện xuất huyết, rối loạn đông máu.
- Khác: Viêm tụy, hội chứng tiết hormone chống bài niệu không phù hợp (SIADH), suy vỏ thượng thận
Chikungunya không chỉ là một bệnh sốt – đau khớp đơn thuần mà còn tiềm ẩn nhiều biến chứng nghiêm trọng, đặc biệt ở nhóm nguy cơ cao. Biểu hiện xương khớp kéo dài và các biến chứng thần kinh có thể ảnh hưởng nặng nề đến chất lượng cuộc sống, thậm chí gây tử vong. Hiểu rõ bệnh cảnh và yếu tố nguy cơ giúp nâng cao hiệu quả điều trị, giảm thiểu biến chứng và bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
