Đau dạ dày theo y học cổ truyền

Đau dạ dày trong y học cổ truyền được xếp vào phạm vi của chứng Vị quản thống. Khác với quan điểm của y học hiện đại – thường xem đau dạ dày là một triệu chứng đơn lẻ, Đông y chia đau dạ dày thành nhiều thể bệnh khác nhau, mỗi thể bệnh không chỉ biểu hiện ở cảm giác đau vùng dạ dày mà còn kèm theo các triệu chứng đặc trưng riêng. Từ đó, phương pháp điều trị trong y học cổ truyền cũng được lựa chọn phù hợp với từng thể bệnh cụ thể. DUPOMA xin chia sẻ các thể bệnh trong y học cổ truyền liên quan đến đau dạ dày.

1. Thế nào là Vị quản thống – 胃脘痛?

“Vị”: dạ dày. “Quản”: ống. ” Thống”: đau

Từ rất sớm, trong cuốn 《阴阳十一脉灸经 – Âm dương thập nhất mạch cữu kinh》“ (bản Giáp) được khai quật từ mộ Mã Vương Đôi ở Trường Sa, có niên đại thời Chiến Quốc, đã có ghi chép về “quản thống”. Cụ thể, trong phần “Tý Cự Âm Mạch”, sách viết: “…(mạch này) ở trong lòng bàn tay, ra giữa hai xương âm, dưới bờ dưới xương, trên gân… sinh ra bệnh”.

Thuật ngữ “Vị quản thống” lần đầu tiên xuất hiện trong 《内经 – Nội Kinh》. Ví dụ, trong 《灵枢·经脉 – Linh Khu – Kinh Mạch》 có đoạn: “Là động thì bệnh lưỡi cứng, ăn thì nôn, Vị quản thống, bụng trướng, hay ợ…”. Do 《黄帝内经 – Hoàng Đế Nội Kinh》 chưa phân biệt rõ ràng Vị quản thống với tâm thống, nên các thầy thuốc đời sau thường dùng lẫn lộn các tên gọi như “tâm thống” (đau tim), “tâm hạ thống” (đau vùng dưới tim), “tâm phúc thống” (đau vùng tim và bụng) để chỉ bệnh này.

Ví dụ, trong 《金匮要略 – Kim Quỹ Yếu Lược》“, vùng vị quản được gọi là “tâm hạ” hoặc “tâm trung”. Sách 《小品方 – Tiểu Phẩm Phương》 dùng “vị quản” để chỉ “vị quản”, còn “vị quản thống” lại được gọi bằng các tên “tâm hạ thống” hay “tâm phúc thống”.

Đến thời kỳ Kim – Nguyên, trong sách 《兰室秘藏 – Lan Thất Bí Tàng》, “Vị quản thống” lần đầu tiên được đại danh y Lý Đông Viên tách ra thành một bệnh chứng độc lập. Tuy nhiên, dù đã có “môn Vị quản thống” riêng, trong phần mô tả, ông vẫn dùng “tâm vị thống” để chỉ “vị quản thống”.

Mãi đến thời Minh – Thanh, các y gia mới bắt đầu phân biệt rõ ràng “Vị quản thống” và “tâm thống”. Như sách 《证治准绳·心痛胃脘痛 – Chứng Trị Chuẩn Thằng – Tâm thống Vị quản thống》 có viết: “…Tâm và Vị là hai tạng khác nhau, hình thái bệnh của chúng không giống nhau, do vị quản nằm ở dưới tim, nên mới có tên gọi là ‘đau giữa tim’, chứ đâu phải vị quản thống chính là tâm thống?.

Cùng với sự hiểu biết sâu sắc hơn về Vị quản thống, các chuyên gia Đông y đã xây dựng các ý kiến đồng thuận, giúp cho Vị quản thống ngày càng được chuẩn hóa, từ tên bệnh cho đến phương pháp chẩn đoán và điều trị, cung cấp hướng dẫn rõ ràng cho các y gia lâm sàng trong việc chẩn trị bệnh này.

2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh của Vị quản thống

Quan điểm của các y gia trong các y văn cổ

Các y gia thời Tần Hán

Sách 《内经 – Nội Kinh》đã chỉ ra nguyên nhân gây ra Vị quản thống bao gồm: hàn tà phạm vị, nhiệt tà phạm vị, ẩm thực tích trệ, khí trệ vị thống, can khí phạm vị, và tỳ bệnh vị thống.

• Sách《素问·六元正纪大论 – Tố Vấn – Lục Nguyên Chính Kỷ Đại Luận》viết: “Mộc uất phát ra, người bệnh vị quản đau giữa tim”.
• Sách 《素问·气交变大论 – Tố Vấn – Khí Giao Biến Đại Luận 》 có câu: “Tuế kim bất cập, viêm hỏa liền đi, phục thì người bệnh lở miệng, nặng thì tâm thống”.
• Mặc dù 《伤寒论 – Thương Hàn Luận》của Trương Trọng Cảnh chưa có tên gọi “Vị quản thống”, nhưng đã có những ghi chép liên quan đến triệu chứng, nguyên nhân, cơ chế bệnh và phương pháp điều trị của chứng bệnh này. Ông cho rằng nguyên nhân và cơ chế bệnh của Vị quản thống chủ yếu là do: thủy khí nội đình, đởm nhiệt phạm vị, tỳ dương hư nhược, hàn thấp nội đình, và hàn nhiệt thác tạp.

Các y  gia thời Tùy Đường

• Sào Nguyên Phương trong sách 《诸病源候论 – Chư Bệnh Nguyên Hậu Luận》đã đề xuất: “Phong nhập phúc câu cấp thiết thống, là do thể hư bị phong hàn, phong hàn khách ở tam tiêu, kinh qua tạng phủ, hàn nhiệt giao tranh, cho nên tâm phúc câu cấp thiết thống”. Ông cho rằng nguyên nhân chính của Vị quản thống là thể hư, phong hàn, và cơ chế bệnh là chính tà giao tranh, hàn nhiệt tương tranh.
• Tôn Tư Mạc trong sách 《千金方·心腹痛 – Thiên Kim Phương – Tâm Phúc Thống》khi luận về công hiệu của Cửu thống hoàn, đã chỉ ra rằng các yếu tố như trùng tà, ẩm thực, tình chí, hàn tà, thủy ẩm, phong tà, nhiệt tà… là những nguyên nhân chính gây ra Vị quản thống.

Các y gia thời Tống – Kim – Nguyên

• Trần Vô Trạch trong 《三因极一病证方论 – Tam Nhân Cực Nhất Bệnh Chứng Phương Luận》đã tổng kết nguyên nhân của Vị quản thống thành: “ngoại cảm lục dâm, nội thương thất tình, ẩm thực lao dật, xúc ngộ phi loại”. Ông cho rằng cơ chế bệnh chính là ba nhân tố trên dẫn đến khí cơ trung tiêu bị rối loạn.
• Lý Đông Viên trong 《兰室秘藏·胃脘痛门 – Lan Thất Bí Tàng – Vị Quản Thống Môn》đã đưa ra lý luận “hỏa và nguyên khí không thể cùng tồn tại”, nhấn mạnh rằng cơ chế bệnh căn bản của Vị quản thống là Tỳ Vị hư nhược.
• Chu Đan Khê trong 《脉因证治 – Mạch Nhân Chứng Trị》“ đã sáng lập học thuyết “vị thống thuộc nhiệt” và lần đầu tiên đề xuất rõ ràng về chứng ứ huyết của Vị quản thống.

Các y gia thời Minh Thanh

• Trương Giới Tân trong 《景岳全书·心腹痛 – Cảnh Nhạc Toàn Thư – Tâm Phúc Thống》đã tổng kết nguyên nhân của Vị quản thống chủ yếu là: thực trệ, hàn trệ, khí trệ, trùng, hỏa, đàm ngưng, huyết ứ… trong đó thực trệ, hàn trệ và khí trệ chiếm đa số. Trong các nguyên nhân hàn tà, nhiệt tà, thì hàn tà gây đau chiếm phần lớn.
• Diệp Thiên Sĩ trong 《临证指南医案·胃脘痛 – Lâm Chứng Chỉ Nam Y Án – Vị Quản Thống》đã đưa ra quan điểm “bệnh ban đầu ở kinh, đau lâu ngày thì nhập lạc”. Ông cho rằng cơ chế bệnh căn bản của Vị quản thống có bệnh trình dài là “ứ huyết trở lạc, khí trệ không thông, không thông thì đau” [9]. Đồng thời, ông cũng đề xuất Vị âm khuy hư cũng là một trong những yếu tố gây bệnh.
• Thẩm Kim Ngao trong 《杂病源流犀烛·脏腑门·胃病源流 – Tạp Bệnh Nguyên Lưu Tê Chúc – Tạng Phủ Môn – Vị Bệnh Nguyên Lưu》cho rằng nguyên nhân chính của Vị quản thống là Tỳ Vị hư nhược và Can khí phạm Vị.

Quan điểm của một số đại y đương đại

STT	Danh y / Giáo sư	Nguyên nhân chính	Cơ chế bệnh lý chủ yếu	Ghi chú đặc biệt
①	Quốc y đại sư Trương Kính Nhân	Chủ yếu là Tỳ Vị thất hòa, khí cơ rối loạn	Do Tỳ Vị không điều hòa → vị khí mất thăng giáng → gây đau	Nhấn mạnh yếu tố mất điều hòa Tỳ Vị làm nền cho phát sinh bệnh
②	Giáo sư Đổng Kiến Hoa	Khí trệ do tình chí bất toại, ăn uống thất thường, lao lực, nóng lạnh thất điều	Rối loạn chức năng thông giáng của vị khí	Xem khí trệ là trung tâm trong quá trình phát triển bệnh
③	Giáo sư Khổng Quang Nhất	Khí trệ ban đầu, nếu lâu không khỏi → nhập huyết phận	Bệnh từ khí phận → tiến triển vào huyết phận → sinh ứ huyết	Nhấn mạnh vai trò của ứ huyết trong diễn tiến bệnh kéo dài
④	Giáo sư Lưu Hoa Nhất	Ngoại tà, ăn uống sai, lo nghĩ quá độ, nội thương thất tình	Ban đầu: Can khí phạm vị, Tỳ hư khí kết, thực trệ → lâu ngày sinh can vị uất nhiệt, khí trệ huyết ứ, hư thực hàn nhiệt thác tạp	Cơ chế bệnh phức tạp, nhiều giai đoạn tiến triển; các yếu tố khí, huyết, đàm, ứ tương kết lâu ngày
⑤	Giáo sư Diệp Bách	Ngoại tà, tình chí, ăn uống thất thường; tùy thể chất mỗi người	Căn bản là Tỳ Vị hư nhược, khí cơ rối loạn → khí trệ Vị phủ, không thông thì đau	Nhấn mạnh sự ảnh hưởng của thể chất cá nhân và nền tảng Tỳ Vị hư nhược

3. Điều trị Vị quản thống

Trong 《伤寒论 – Thương Hàn Luận》, Thánh y Trọng Cảnh phân chia Vị quản thống thành 9 thể với các định hướng phương thang chi tiết.

STT	Chứng bệnh chính	Cơ chế bệnh lý	Phép trị	Phương thuốc dùng
①	Thủy khí nội đình	Kinh khí Thái dương bất lợi do ứ nước	Thông dương, lợi thủy	Quế Chi Khứ Quế Gia Phục Linh Bạch Truật Thang
②	Tà nhập Thiếu dương	Đởm nhiệt phạm Vị	Hòa vị, tiết đởm	Tiểu Sài Hồ Thang
③	Thiếu dương kiêm lý hư hàn	Trung khí hư, Mộc khắc Thổ	Phù thổ, ức mộc	Tiểu Kiến Trung Thang
④	Thiếu dương kiêm biểu Thái dương	Biểu lý đồng bệnh (nửa biểu nửa lý)	Giải biểu, hòa vị	Sài Hồ Quế Chi Thang
⑤	Hàn nhiệt thác tạp	Hàn nhiệt lẫn lộn, thượng nghịch, vị khí bất hòa	Khổ tân, thông giáng	Bán Hạ Tả Tâm Thang
⑥	Thượng nhiệt – hạ hàn	Nhiệt ở trên, hàn ở dưới, vị khí nghịch	Thanh thượng, ôn hạ, hòa vị giáng nghịch	Hoàng Liên Thang
⑦	Tỳ dương hư nhược, hàn thấp nội đình	Trung dương suy, thấp hàn tụ trệ	Ôn trung, tán hàn	Lý Trung Hoàn
⑧	Thiếu âm, dương khí uất ức	Can khí uất, vị khí mất điều hòa	Sơ can, hòa vị	Tứ Nghịch Tán
⑨	Can hàn phạm vị, hàn khí thượng nghịch	Hàn từ Can xâm lên, nghịch vị khí	Noãn can, ôn vị	Ngô Thù Du Thang

Sách 《脉经 – Mạch Kinh》của Vương Thúc Hòa đã ghi chép các phương pháp châm và thuốc để điều trị Vị quản thống, ví dụ: “Mạch Quan thực, Vị trung đau. Nên dùng Chi Tử Thang, Ngô Thù Du Ô Đầu Hoàn, châm Vị quản, bổ vào”.

Nội kinh ghi chép lại phương pháp châm cứu huyệt Túc tam lý để điều trị Vị quản thống. “Bệnh ở Vị, bụng trướng, Vị quản đau ở giữa tim, lan lên hai bên sườn, cách và họng không thông, ăn uống không xuống, lấy huyệt Tam Lý”. Phương pháp điều trị này vẫn được áp dụng cho đến ngày nay.

Tôn Tư Mạc đã kế thừa các phương pháp của người xưa và bổ sung thêm một số cách điều trị Vị quản thống. Trong 《千金要方 – Thiên Kim Yếu Phương》, ông đã thêm các huyệt châm cứu như Thương Khâu, Đại Tuyền, Chiếu Hải… và các vị thuốc như bán hạ, phục linh, chỉ thực… Các phương thuốc trị Vị quản thống của ông bao gồm: Dương Nhục Đương Quy Thang, Cửu Thống Hoàn, Hòa Vị Hoàn…

Trong cuốn 《新修本草 – Tân Tu Bản Thảo》đã đưa thêm nội dung “các thuốc dùng chung cho các bệnh”, trong đó có những ghi chép liên quan đến điều trị Vị quản thống:

• “Tâm phúc lãnh thống”: bạch thược, đương quy, cát cánh, can khương, nhân sâm, quế tâm, ngô thù du, thục tiêu, phụ tử, bạch truật, ô đầu, dự thạch, cam thảo.
• “Tâm hạ mãn cấp”: bạch truật, chỉ thực, phục linh, bán hạ, sinh khương, quất bì, bách hợp

Trong cuốn《太平惠民和剂局方 – Thái Bình Huệ Dân Hòa Tễ Cục Phương》không chỉ thu thập các phương thuốc trị Vị quản thống như Thần Khúc Hoàn, Bạch Đậu Khấu Hoàn, Ngô Thù Du Tán, Trầm Hương Tán…, mà còn ghi chép các phương thức ăn uống trị bệnh, ví dụ:

• Cháo tử tô trị “tâm phúc lãnh thống kèm chướng, không ăn được”.
• Cháo cao lương khương trị “tâm phúc lãnh thống, hoặc gặp lạnh, ăn lạnh thì phát bệnh”.
• Cháo đào nhân trị “tà khí công tâm phúc thống”.

Sách 《脾胃论 –Tỳ Vị Luận》của Lý Đông Viên đã ghi chép các phương thuốc trị Vị quản thống như Thảo Đậu Khấu Hoàn, Thần Thánh Phục Khí Thang, Ma Hoàng Đậu Khấu Hoàn, Ôn Vị Thang, Ích Vị Tán…, đồng thời chỉ ra rằng thuốc có thể kết hợp với châm cứu.

Sách 《丹溪心法 – Đan Khê Tâm Pháp》viết: “

• Vị hư cảm hàn, tâm phúc đau dữ dội, khí nhược thì dùng Lý Trung Thang.
• Nội thương phát nhiệt không ăn, vị hư gây đau, dùng Bổ Trung Ích Khí Thang gia thảo đậu khấu”.

Trương Cảnh Nhạc luận trị tâm phúc thống từ góc độ hư thực, hàn nhiệt, hữu hình, vô hình. Sách 《景岳全书 – Cảnh Nhạc Toàn Thư》của ông ghi chép các phương thuốc như:

• “Bài Khí Ẩm” trị các chứng khí nghịch, thực trệ, trướng đau.
• “Thần Hương Tán” trị các chứng “ngực sườn vị quản khí nghịch khó giải, đau nôn mửa trướng đầy, đàm ẩm cách yết, các thuốc khác không hiệu quả”.

Tần Xương Ngộ trong 《症因脉治 – Chứng Nhân Mạch Trị》lần đầu tiên chia nguyên nhân Vị quản thống thành hai chương “ngoại cảm” và “nội thương”, và luận giải cụ thể về nguyên nhân, chứng, mạch, trị… Các phương thuốc trị Vị quản thống của ông bao gồm: Ngũ Tích Tán, Ôn Vị Thang, Thanh Vị Thang…

Một số danh y hiện đại đã cchia sẻ những kinh nghiệm điều trị thực tế Vị quản thống trên lâm sàng

Tiêu chí	GS. Đổng Kiến Hoa	GS. Vu Kỷ Bách	GS. Tần Bá Vị	Quốc y đại sư Từ Cảnh Phiền
Nhận định cốt lõi	Khí trệ là then chốt trong phát sinh và tiến triển Vị quản thống	Nhấn mạnh kết hợp biện chứng & biện bệnh, nhìn nhận các bệnh dạ dày – ruột có chung cơ chế khí cơ uất trệ	Chia Vị quản thống thành 3 thể: vị hàn, vị khí, vị hư	Can uất là gốc bệnh, Vị là nơi truyền bệnh – chú trọng mối liên hệ Can – Vị
Phân loại thể bệnh	Khí trệ Huyết ứ Khí hư	Không phân chia cụ thể thể bệnh, nhưng coi trọng can vị thất hòa, thăng giáng thất thường, hàn nhiệt thác tạp	Vị hàn thống Vị khí thống Vị hư thống	Vị thống do can uất khí trệ là chủ yếu
Phép trị chủ đạo	Thông giáng là cốt lõi, tổng kết 10 phép trị: Lý khí, hóa ứ, tư âm, tán hàn, bình can…	Thanh thượng ôn hạ, sơ can lý khí, chế toan chỉ thống, điều chỉnh thăng giáng	Tán hàn chỉ thống, ôn trung hòa vị, gia giảm theo triệu chứng phụ	Sơ can giải uất, điều khí là phép trị trung tâm
Phương thuốc tiêu biểu	Trướng Thống Phương, Ứ Thống Phương, Hư Thống Phương	Bán Hạ Tả Tâm Thang, Thược Dược Cam Thảo Thang + Kim Linh Tử Tán (gia giảm)	Sài Hồ Sơ Can Tán Điều Khí Tán (vị khí thống) Tiểu Kiến Trung Thang (vị hàn thống) Hoàng Kỳ Kiến Trung Thang (vị hư thống)	Sài Hồ Sơ Can Tán, các thuốc hành khí giải uất khác
Đặc điểm nổi bật	Tổng hợp hệ thống biện trị từ khí trệ, kết hợp cả lý khí, hóa ứ, ôn hàn, thanh nhiệt	Kết hợp Đông y với lâm sàng bệnh tiêu hóa hiện đại, trị cả triệu chứng lẫn căn nguyên	Điều trị phân thể chi tiết, chú ý cả gốc bệnh và chứng hậu đi kèm	Xem Can là gốc sinh bệnh, liệu pháp sơ can là chủ đạo, ứng dụng lâm sàng linh hoạt

Bệnh vị quản thống có vị trí ở Vị, nhưng có mối quan hệ mật thiết nhất với Can và Tỳ. Nguyên nhân gây bệnh có thể tóm lược bao gồm: ngoại tà phạm vị, ẩm thực thất tiết, tình chí bất thông và tỳ vị hư nhược.

Về cơ chế bệnh, dù có sự khác biệt giữa hư và thực, hàn và nhiệt, ở khí và ở huyết, nhưng “bất thông tắc thống” (không thông thì đau) và “bất vinh tắc thống” (không được nuôi dưỡng thì đau) là hai cơ chế bệnh căn bản của vị quản thống.

Nguyên tắc điều trị vị thống là “thông tắc bất thống” (thông thì không đau): hàn thì ôn (làm ấm), nhiệt thì thanh (làm mát), đàm thì hóa (chuyển hóa), ứ thì tán (làm tan), khí thì thuận (làm thông suốt). Đối với những bệnh nhân “bất vinh tắc thống”, cần phải chú trọng cả ngọn và gốc, công và bổ cùng lúc.

Giai đoạn đầu, vị thống chủ yếu là thể thực, điều trị cần tập trung vào sơ can lý khí, hoạt huyết hóa ứ, thanh giải uất nhiệt. Giai đoạn sau dần chuyển sang tỳ vị hư nhược, điều trị cần lấy kiện tỳ ích vị làm chính; nếu do hàn ngưng thì ôn vị tán hàn, nếu do khí âm hư thì ích khí dưỡng âm. Vị thống lâu ngày không khỏi thường là thể hư thực giáp tạp, hàn nhiệt thác tạp, ví dụ tỳ vị hư nhược kèm thấp, kèm ứ… Khi đó, điều trị cần bổ hư tả thực, bình điều hàn nhiệt, và đặc biệt coi trọng việc điều hòa khí cơ trung tiêu.

Điều trị Vị quản thống – Đau dạ dày theo Y học cổ truyền tuân thủ nguyên tắc biện chứng luận trị, nhằm lập lại cân bằng cho tạng phủ. Phương pháp điều trị đa dạng và linh hoạt, kết hợp thuốc thang với châm cứu và chế độ sinh hoạt, không chỉ giúp giảm triệu chứng mà còn giải quyết tận gốc rễ của bệnh. Sự phân tích sâu sắc từ kinh điển đến hiện đại đã khẳng định giá trị và hiệu quả của Y học cổ truyền trong việc chẩn trị Vị quản thống, mang lại lợi ích thiết thực và bền vững cho người bệnh.