Việc nuôi con bằng sữa mẹ được toàn bộ giới y khoa ủng hộ và cộng nhận về lợi ích cho cả mẹ và bé. Bất kỳ người mẹ nào cũng mong muốn được nuôi con bằng dòng sữa của chính mình. Tuy nhiên vì nhiều lý do mà mong muốn đó có thể không thành hiện thực. Đông y đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong hỗ trợ phụ nữ sau sinh có nguồn sữa dồi dào. DUPOMA đã tổng hợp và liệt kê vị thuốc đông y giúp lợi sữa, thông tuyến sữa.
1. Đôi nét về lý luận Đông y xoay quanh vấn đề thiếu sữa ở phụ nữ sau sinh
Suy giảm sữa sau sinh là tình trạng sản phụ trong thời kỳ cho con bú bị ít sữa hoặc không có sữa tiết ra, không đủ để nuôi dưỡng trẻ sơ sinh. Tình trạng này thường xảy ra từ ngày thứ 2–3 sau sinh đến nửa tháng sau sinh, cũng có thể xuất hiện trong suốt giai đoạn cho con bú. Đông y gọi tình trạng này là “nhũ trấp bất túc”, “nhũ trấp bất hành”, “nhũ trấp bất hạ” nôm na chia thành không đủ, không thông.
Theo biện chứng Đông y, trên lâm sàng chứng thiếu sữa sau sinh có ít nhất 11 thể bệnh cần xem xét: khí huyết hư, âm dịch hư, can thận hư, thận dương hư suy, can uất khí trệ, huyết ứ trở lạc, thủy thấp đình trệ, đàm khí uất kết, ứ nhiệt trở lạc, tâm thần bất ninh, phế khí thất tuyên.
Các vị thuốc thông sữa thường dược phối ngũ tùy theo chứng trạng. Một số vị thuốc có thể kể đến như thông thảo, vương bất lưu hành, xuyên sơn giáp…
Châm cứu cũng là một phương pháp quan trọng trong đó bộ 3 huyệt Đản trung, Nhũ căn, Thiếu trạch gần như không thể thiếu trong các phương huyệt điều trị thiếu sữa sau sinh. Các phương huyệt tập trung vào bổ khí, sinh huyết, kiện tỳ, sơ can giải uất.
Ẩm thực trị liệu (dược thiện) cũng là một nét đặc sắc của Đông y đặc biệt trong điều dưỡng thể chất sau sinh. Một loạt các thực phẩm như móng giò heo, cá chép, đậu đỏ, lạc, rau diếp… được kết hợp trong nhiều món ăn bổ dưỡng.
2. Các vị thuốc có tác dụng lợi sữa, tăng tiết sữa, điều trị tắc tia sữa
Các loại dược liệu Đông y giúp tăng tiết sữa gồm có: Lậu lô, Vương bất lưu hành, Lộ lộ thông, Tang ký sinh, Thông thảo, v.v. Các bài thuốc Đông y có thể kể đến như: Thôi nhũ khang, Hạ nhũ dũng tuyền tán, v.v. Thông sữa, tăng tiết sữa, thông tuyến sữa đều là các từ đồng nghĩa, chỉ khác nhau về cách gọi tùy theo từng vùng.
Các vị thuốc có tác dụng lợi sữa, thông sữa thường tác động thông qua các cơ chế:
- Hành khí, hoạt huyết → khai thông đường đi của sữa.
- Tiêu sưng, hóa đàm, thanh nhiệt → giảm tắc nghẽn, viêm.
- Nhuận táo, thông tiện → hỗ trợ lưu thông tân dịch, giảm tích trệ.
Nhiều vị thuốc có hiệu quả mạnh nhưng kèm tác dụng hạ thai hoặc phá thai, cần đặc biệt thận trọng với phụ nữ mang thai hoặc thể trạng hư nhược. Một số vị có độc tính cao hoặc dễ làm hao tân dịch nếu lạm dụng.
| STT | Tên vị thuốc (Hán – Việt) | Tác dụng chính | Cơ chế / Đặc điểm | Cảnh báo – Lưu ý |
|---|---|---|---|---|
| 1 | 栝樓仁 – Qua lâu nhân | Thông sữa, tiêu sưng | Thanh hỏa thượng tiêu, hạ đàm khí, trị ho do phế hỏa | Tránh dùng khi tiêu chảy |
| 2 | 荊三棱 – Kinh tam lăng | Thông sữa | Phá huyết, tiêu tích, phá thai | Người hư nhược cần tránh |
| 3 | 大麥芽 – Đại mạch nha | Thông sữa, hạ thai | Kiện tỳ, tiêu thực, tán kết, hóa đàm; phá huyết tán khí mạnh | Không dùng tùy tiện; dùng lâu hại thận khí/nguyên khí |
| 4 | 赤小豆 – Xích tiểu đậu | Thông sữa, hạ thai | Lợi tiểu, hành thủy tán huyết, tiêu sưng, bài mủ | Làm hao tân dịch, người gầy yếu tránh dùng lâu |
| 5 | 大麻仁 – Đại ma nhân | Thông sữa, giục sinh | Nhuận táo, hoạt trường | Ít độc tính, nhưng cần phối hợp phù hợp |
| 6 | 蔥 – Hành trắng | Thông sữa, an thai | Khí thông huyết hoạt, phát hãn | Dùng kèm gừng tươi tốt cho phụ nữ thai kỳ bị thương hàn |
| 7 | 滑石 – Hoạt thạch | Thông sữa, hoạt thai (滑胎) | Lợi khiếu, thông tấu lý, hành thủy, tiêu thử | Có thể gây sảy thai; hao tân dịch nếu lạm dụng; phối cam thảo để điều hòa |
| 8 | 穿山甲 – Xuyên sơn giáp | Thông kinh, hạ sữa | Thông hành kinh lạc, phá tà kết | Không dùng khi mụn nhọt đã vỡ |
| 9 | 僵蠶 – Khương tằm | Hạ sữa | Trị phong hóa đàm, tán kết hành kinh | Tránh dùng khi huyết hư không có tà phong hàn |
| 10 | 細辛 – Tế tân | Phá đàm, hạ sữa | Tán phong, trị đau nhức, ho | Rất độc khi quá liều (>1 tiền) |
| 11 | 木通 – Mộc thông | Hành kinh, hạ sữa | Thanh tâm hỏa, hóa tân dịch, lợi tiểu | Cấm dùng cho người ra mồ hôi nhiều |
| 12 | 通草 – Thông thảo | Thông khí, hạ sữa | Khí hàn giáng nhiệt nhập phế, vị nhạt thăng khí vào vị | Hay phối chân giò để tăng hiệu quả |
| 13 | 漏蘆 – Lậu lô | Thông kinh, hạ sữa | Tán nhiệt, giải độc, bài mủ, cầm máu | Ít độc, nhưng cần đúng chỉ định |
| 14 | 王瓜 – Vương qua (Thổ qua căn) | Hạ sữa, phá thai | Rễ, hạt đều dùng; thường trong bài thuốc thông sữa | Có thể gây sảy thai |
| 15 | 王不留行 – Vương bất lưu hành | Hạ sữa, giục sinh | Thông huyết mạch mạnh | Thai phụ kiêng dùng |
| 16 | 冬葵子 – Đông quỳ tử | Hạ sữa, trơn thai (滑胎) | Nhuận táo, lợi khiếu, lợi tiểu, tiêu phù | Có thể gây sảy thai |
| 17 | 桑寄生 – Tang ký sinh | Hạ sữa, an thai | Ích huyết, cầm băng lậu | Nên dùng loại ký sinh trên dâu |
| 18 | 絲瓜 – Mướp | Hoạt trường, hạ sữa | Lương huyết giải độc, thông kinh lạc | An toàn, dễ dùng |
| 19 | 鐘乳 – Chung nhũ | Hạ sữa | Bổ dương, thông bách tiết, bổ hư lao | Tính mạnh, chỉ dùng khi mệnh môn hỏa suy |
Phần đa các vị thuốc trên khi dùng riêng lẻ hoặc kết hợp, đều có tác dụng tăng tiết sữa. Tuy nhiên, một số hoạt chất trong các loại thảo dược này có thể đi vào cơ thể bé qua sữa mẹ, vì vậy cần phải thận trọng khi sử dụng. Nên tham khảo ý kiến bác sĩ để biết liều lượng và cách dùng cụ thể.
Các loại dược liệu giúp tăng tiết sữa thường được sử dụng trong y học đều có tác dụng thông lạc, tăng tiết sữa. Thông thường, việc sử dụng thuốc sẽ được phân loại theo thể trạng người bệnh để có thể dùng thuốc phù hợp.
- Chứng thực: Là tình trạng tắc nghẽn ống dẫn sữa do gan khí uất kết, nhiệt, khí hư, ứ lạnh, v.v. dẫn đến sữa không thông và tiết ra không đủ. Cần dùng các loại thuốc có tác dụng tan hạch, thông lạc, hoạt huyết, hóa ứ.
- Chứng hư: Người bệnh vốn tỳ hư, khí huyết sinh hóa không đủ, dẫn đến thiếu sữa sau sinh. Cần dùng các loại thuốc bổ khí, dưỡng huyết, kiện tỳ.
- Khí huyết hư nhược thì dùng các vị ích khí dưỡng huyết đi kèm như: Đảng sâm, Nhân sâm, Thái tử sâm, Tây dương sâm, v.v., kết hợp với Hoàng kỳ, Bạch truật, Bạch thược, Hoàng tinh, v.v.
- Can uất khí trệ gây thiếu sữa ưu tiên dùng thêm các vị thuốc sơ can giải uất lý khí như Sài hồ, Uất kim, Mộc hương…
Một số bài thuốc Đông y tăng tiết sữa
Theo các tài liệu tham khảo như Phó Thanh Chủ Nữ khoa, Thanh Thái Y viện phối phương, có hai bài thuốc kinh điển giúp tăng tiết sữa:
- Theo tài liệu Phó Thanh Chủ Nữ khoa, bài thuốc tăng sữa có thể kết hợp các vị như: Đảng sâm, Bắc hoàng kỳ, Đương quy, Mạch đông, Thông thảo, Cát cánh, Hoàng tinh, Vương bất lưu hành, Hà thủ ô, Thiên hoa phấn, chân giò lợn, v.v., sắc lấy nước uống, có thể cải thiện tình trạng thận khí không đủ ở sản phụ.
- Theo tài liệu Thanh Thái Y viện phối phương, bài thuốc tăng sữa có thể kết hợp các vị như: Đương quy, Xuyên khung, Địa hoàng, Bạch thược, Sài hồ, Thanh bì, Thiên hoa phấn, Lậu lô, Thông thảo, Cát cánh, Bạch chỉ, Pháo sơn giáp, Vương bất lưu hành, sắc lấy nước uống.
Các loại dược liệu trên có thể hầm chung với chân giò lợn để uống nước. Nếu không thấy hiệu quả rõ rệt, bạn có thể tham khảo ý kiến bác sĩ để thay đổi đơn thuốc, hầm chân giò lợn, uống nước và ăn thịt để tăng hiệu quả.
Bạn cần lưu ý, việc kê đơn phải do bác sĩ chuyên nghiệp thực hiện. Không nên tự ý phối hợp các loại thuốc dựa trên nội dung trên để tránh gây hại cho sức khỏe.
