Nguyên nhân gây bệnh sốt xuất huyết Dengue

Sốt xuất huyết Dengue (SXHD) đang là mối lo ngại lớn về sức khỏe cộng đồng. Bệnh do virus Dengue gây ra và lây truyền chủ yếu qua muỗi vằn Aedes aegypti. Điều đặc biệt nguy hiểm là một người có thể mắc bệnh nhiều lần với các tuýp virus khác nhau, và những lần tái nhiễm này thường dẫn đến tình trạng bệnh nặng hơn. Hiểu rõ về nguyên nhân gây bệnh và cách thức lây truyền của virus Dengue qua loài muỗi này là chìa khóa để bảo vệ bản thân và cộng đồng khỏi mối đe dọa tiềm ẩn này.

1. Tác nhân gây bệnh – virus Dengue

Sốt xuất huyết Dengue là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Dengue gây ra. Virus này thuộc họ Flaviviridae và có bộ gen là RNA sợi đơn, có vỏ bọc lipid. Nó là một loại vi rút gây bệnh (arbovirus) lây truyền qua động vật chân đốt.

Vi rút Dengue có 4 typ huyết thanh là DEN-1, DEN-2, DEN-3 và DEN-4. 

Việc nhiễm một typ virus sẽ tạo ra miễn dịch suốt đời đối với typ đó, nhưng không bảo vệ khỏi các typ khác. Điều này có nghĩa là một người có thể mắc bệnh sốt xuất huyết nhiều lần.

Đáng chú ý, nhiễm trùng lần thứ hai với một typ virus khác so với lần nhiễm đầu tiên có nhiều khả năng dẫn đến bệnh cảnh nặng hơn (Sốt xuất huyết Dengue, sốc Dengue). Điều này có thể là do cơ chế tăng cường phụ thuộc kháng thể (ADE)

2. Vật chủ trung gian truyền bệnh – muỗi Aedes aegypti

Virus Dengue truyền từ người bệnh sang người lành do muỗi đốt. Muỗi Aedes aegypti thuộc họ Flaviviridae là côn trùng trung gian truyền bệnh chủ yếu. Loài muỗi này cũng là vật chủ của các virus khác như virus gây sốt vàng da, chikungunya và Zika

Muỗi Aedes albopictus cũng có thể tham gia vào quá trình lây truyền nhưng vai trò thứ yếu hơn. Aedes albopictus đã lây lan đến Bắc Mỹ và hơn 25 quốc gia ở khu vực Châu Âu, chủ yếu do buôn bán lốp xe cũ (môi trường sinh sản) và các hàng hóa khác.

Muỗi Aedes aegypti và Ae. albopictus không bay xa. Trong suốt cuộc đời, chúng chỉ bay được vài dãy nhà. Muỗi Aedes aegypti thích sống gần và đốt người. Vì muỗi Ae. albopictus đốt người và động vật nên chúng có thể sống trong hoặc gần nhà hoặc trong rừng lân cận. Muỗi Aedes aegypti sống trong nhà và ngoài trời, trong khi muỗi Ae. albopictus sống ngoài trời.

Vòng đời của muỗi Aedes aegypti

Muỗi trải qua 4 giai đoạn từ trứng thành muỗi trưởng thành trong thời gian khoảng 7-13 ngày

• Trứng

• • Muỗi cái trưởng thành đẻ trứng trên thành bên trong của vật chứa nước, phía trên mực nước.
  • Trứng dính vào thành hộp như keo.
  • Trứng có thể sống sót khi bị khô trong vòng 8 tháng.
  • Trứng thậm chí có thể sống sót qua mùa đông ở một số vùng khí hậu phù hợp.
  • Muỗi chỉ cần một lượng nước nhỏ để đẻ trứng. Bát, cốc, đài phun nước, lốp xe, thùng, bình hoa và bất kỳ vật chứa nước nào khác đều có thể.
• Ấu trùng

• • Sau 2-3 ngày, trứng sẽ bắt đầu nở và trải qua bốn giai đoạn ấu trùng. Tổng cộng bốn giai đoạn ấu trùng này kéo dài từ 6 đến 8 ngày. Trong thời gian này, ấu trùng sẽ treo mình trên mặt nước và thở bằng ống thở. Sau khi sống sót qua giai đoạn ấu trùng, chúng sẽ biến thành nhộng.
  • Ấu trùng sống dưới nước. Chúng nở ra từ trứng muỗi. Điều này xảy ra khi nước (từ mưa hoặc vòi phun nước) phủ kín trứng.
  • Ấu trùng có thể được nhìn thấy trong nước. Chúng rất năng động và thường được gọi là “ấu trùng ngọ nguậy”.
• Nhộng

• • Giai đoạn nhộng tương đối ngắn và sau 1 đến 2 ngày, nhộng sẽ biến thành muỗi trưởng thành.
  • Nhộng sống ở dưới nước.
  • Muỗi trưởng thành chui ra khỏi nhộng và bay đi.
• Muỗi trưởng thành

• • Sau khi muỗi trưởng thành, vòng đời của muỗi đực và muỗi cái khá khác nhau.
  • Muỗi đực mất khoảng hai ngày để phát triển cơ quan sinh sản, sau đó chúng sẽ bắt đầu tìm kiếm muỗi cái. Muỗi đực được nhận biết bởi bộ râu lớn có chức năng thu nhận nhịp đập cánh của muỗi cái. Sau khi tìm được bạn tình, muỗi đực chỉ sống thêm từ ba đến năm ngày nữa. Trong thời gian này, chúng ăn nước trái cây và mật hoa. Vì muỗi đực không đẻ trứng nên chúng không cần hút máu để đẻ trứng và do đó chúng không cắn người . Ngược lại, muỗi cái đẻ trứng và để làm được như vậy, chúng cần hút máu để phát triển trứng. Vì vậy, muỗi cái có thể cắn người.
  • Con cái thường lớn hơn con đực. Con đực được xác định đặc biệt bởi loại râu có lông. Mặt khác, con cái được nhìn thấy có lông ngắn. Dưới kính hiển vi, các bộ phận miệng của con đực được quan sát như một sự biến đổi về cấu trúc để hút mật hoa, và các bộ phận miệng của con cái được xem như một cấu trúc đã biến đổi để hút máu. Vòi màu sẫm được tìm thấy ở cả hai giới.
  • Muỗi cái sống từ 20 đến 40 ngày, muỗi đực sống ngắn hơn từ 9 đến 12 ngày
  • Sau khi muỗi cái được muỗi đực thụ tinh một lần, nó có thể đẻ khoảng 300 trứng trong suốt cuộc đời và kéo dài từ một đến hai tháng. Trong thời gian này, muỗi cái sẽ đẻ trung bình 3 lứa, mỗi lứa khoảng 100 trứng. Tỷ lệ sống sót từ trứng à muỗi trưởng thành: 59,7%
  • Muỗi cái trưởng thành đốt người và động vật. Muỗi cần máu để sinh sản.
  • Sau khi ăn, muỗi cái sẽ tìm nguồn nước để đẻ trứng.

Sự phát triển của quần thể muỗi

Trong điều kiện thích hợp và với vòng đời như vậy, quần thể muỗi nhỏ có thể phát triển rất nhanh thành quần thể lớn. Một ví dụ nhỏ bắt đầu chỉ với một con muỗi cái!

• Ngày đầu tiên: 1 con muỗi cái x 300 trứng —> 150 con muỗi đực, 150 con muỗi cái. Sau 2 tuần, thêm 150 con muỗi cái trưởng thành, cũng sống được một tháng, sẽ đẻ trung bình thêm 150 con muỗi cái.
• Sau 6 tuần: 150 con muỗi cái x 150 con muỗi cái = 22.500 con muỗi cái.
• Sau 12 tuần: 22.500 con muỗi cái x 150 con muỗi cái = 3.375.000 con muỗi cái.
• Sau 18 tuần: 3.375.000 x 150 con muỗi cái = 506.250.000 con muỗi cái. Tức là hơn nửa tỷ con muỗi cái và tất cả chúng đều cần máu.

Đặc điểm của muỗi Aedes aegypti

Những đặc điểm sau của muỗi Aedes aegypti làm cho chúng trở thành vật trung gian truyền bệnh hiệu quả và nguy hiểm:

• Đốt ban ngày: Muỗi vằn là loài hút máu vào ban ngày. Thời gian cao điểm đốt là vào sáng sớm (6-8h) và chiều tối (16-18h).
• Ưa đốt người: Chúng có xu hướng ưa thích đốt người.
• Thích nghi với môi trường sống của con người: Muỗi Aedes aegypti sống chủ yếu ở môi trường đô thị và có xu hướng trú đậu trong nhà, ở những nơi ẩm thấp, góc tối như tủ treo quần áo, chăn màn, gầm giường.
• Nơi đẻ trứng: Muỗi cái đẻ trứng chủ yếu trong các dụng cụ chứa nước sạch quanh nhà do con người tạo ra như bể, lu, chum, vại, lọ hoa, bát nước kê chạn, lốp xe, vỏ dừa, hốc cây, hay bất kỳ vật liệu phế thải nào có thể đọng nước.
• Hiệu quả truyền bệnh: Muỗi Aedes aegypti cắn không gây đau đớn và dễ bị gián đoạn trong bữa ăn, khiến chúng di chuyển để hoàn thành bữa ăn ở một cá thể khác, làm tăng hiệu quả lây truyền virus sang nhiều người.
• Muỗi Aedes aegypti đã thích nghi để trứng của chúng có thể sống sót trong điều kiện khô hạn trong vài tháng. Nếu trứng được đẻ trong vật chứa khô ráo, muỗi mới chỉ phát triển khi vật chứa đầy nước. Sự thích nghi này khiến việc loại bỏ hoàn toàn quần thể muỗi trở nên rất khó khăn. Ở nhiều khu vực trên thế giới, các đợt bùng phát sốt xuất huyết xảy ra hàng năm vào mùa mưa, khi điều kiện hoàn hảo cho muỗi sinh sản.

3. Cơ chế và con đường lây truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue

• Aedes aegypti và A. albopictus lần lượt là các vectơ chính và phụ của lây truyền ngang DENV. DENV trong máu của người bị nhiễm bệnh ức chế phản ứng miễn dịch bẩm sinh trong tuyến nước bọt của muỗi hút máu chưa bị nhiễm bệnh, dẫn đến tỷ lệ nhiễm tuyến nước bọt cao hơn [9]. Trong vòng 8-12 ngày, virus tái tạo liên tục, đạt đến nồng độ đủ để biến muỗi thành một “vectơ” có khả năng truyền DENV cho con người
• Muỗi cái bị nhiễm virus: Virus được truyền sang muỗi khi chúng hút máu từ người bệnh nhiễm virus Dengue. Người nhiễm virus Dengue có thể truyền virus cho muỗi từ một ngày trước khi khởi phát sốt và thường vẫn còn khả năng lây nhiễm trong 4-5 ngày sau đó (tối đa 12 ngày).
• Virus nhân lên trong muỗi: Sau khi muỗi hút máu nhiễm virus, virus sẽ nhân lên trong cơ thể muỗi, đầu tiên là ở biểu mô ruột giữa và sau đó là ở tuyến nước bọt của muỗi. Quá trình này được gọi là thời gian ủ bệnh ngoại lai và thường mất khoảng 4-10 ngày.
• Lây truyền sang người lành: Sau thời gian ủ bệnh, muỗi cái bị nhiễm virus có khả năng truyền virus sang người khác qua vết đốt trong suốt phần đời còn lại của nó (thường là 2 tuần đến 1 tháng). Khi muỗi đốt người lành, virus sẽ xâm nhập qua da cùng với nước bọt của muỗi và lây nhiễm vào các tế bào bạch cầu, sau đó nhân lên bên trong các tế bào này. 

Con đường lây truyền bệnh sốt xuất huyết Dengue

• Qua vết muỗi đốt: Muỗi bị nhiễm virus sốt xuất huyết khi chúng đốt người bị nhiễm virus. Sau đó, muỗi bị nhiễm virus có thể lây truyền virus sang người khác qua vết đốt.
• Từ mẹ sang con: Người phụ nữ bị nhiễm virus sốt xuất huyết trong thời kỳ mang thai có thể truyền virus cho thai nhi trong thời kỳ mang thai hoặc vào thời điểm sinh nở.
• Một số đường lây truyền khác: Trong 1 nghiên cứu tổng hợp Beyond Mosquito Vectors: A Typical Transmission Routes of Dengue Virus có chỉ ra một số con đường lây truyền khác của bệnh sốt xuất huyết nhưng đa số là hiếm khi xảy ra hoặc chưa được công nhận rộng rãi.
  • Hiếm khi, bệnh sốt xuất huyết lây lan trong phòng thí nghiệm hoặc cơ sở chăm sóc sức khỏe thông qua truyền máu, ghép tạng hoặc vết thương do kim tiêm.
  • Một số ít bằng chứng cho thấy bệnh sốt xuất huyết có thể lây lan qua đường tình dục.
  • Virus sốt xuất huyết đã được tìm thấy trong sữa mẹ, nhưng khả năng lây truyền qua sữa mẹ vẫn chưa được xác nhận. Do nguy cơ lây truyền thấp và lợi ích của việc cho con bú, phụ nữ được khuyến khích cho con bú ngay cả khi nghi ngờ hoặc xác nhận nhiễm sốt xuất huyết.
  • Tiếp xúc niêm mạc – da: Nhiễm virus có thể xảy ra khi máu của người bệnh bắn vào mắt, mũi, miệng.
  • Lây truyền qua đường khí dung

Mặc dù vết đốt của muỗi là con đường chính, việc bỏ qua các con đường lây truyền không điển hình có thể dẫn đến sự lây lan không được kiểm soát của Dengue.

Virus Dengue với 4 typ huyết thanh và muỗi vằn Aedes aegypti là hai yếu tố cốt lõi gây ra bệnh sốt xuất huyết Dengue. Đặc biệt, việc tái nhiễm với một typ virus khác có thể dẫn đến bệnh cảnh nghiêm trọng hơn. Sự hiểu biết về đặc điểm và cách thức lây truyền của muỗi Aedes aegypti là rất quan trọng để phòng chống bệnh hiệu quả.