Bệnh Chikungunya là bệnh truyền nhiễm, vật chủ trung gian là muỗi. Biện pháp hiệu quả nhất để ngăn ngừa nhiễm virus chikungunya (CHIKV) là tránh bị muỗi đốt và kiểm soát nguồn sinh sản của muỗi. Người bệnh nghi ngờ nhiễm CHIKV cũng cần hạn chế muỗi đốt trong tuần đầu để ngăn virus lây lan sang người khác.
1. Phòng ngừa muỗi đốt
Tránh bị muỗi đốt là biện pháp bảo vệ tốt nhất chống lại nhiễm CHIKV.
- Mặc áo quần dài tay, sáng màu, rộng rãi để hạn chế vùng da hở.
- Sử dụng thuốc chống muỗi có chứa DEET, IR3535 hoặc icaridin, an toàn cho phụ nữ mang thai (≤30% DEET) và trẻ em từ 2 tháng tuổi (≤10–30% DEET tùy độ tuổi).
- Dùng màn chống muỗi, đặc biệt là loại đã xử lý hóa chất, cho trẻ nhỏ, người bệnh và người già nghỉ ngơi ban ngày.
- Lắp lưới chắn cửa sổ, cửa ra vào và duy trì nhà ở thông thoáng, có điều hòa.
- Khi hoạt động ngoài trời:
- Tránh dùng mỹ phẩm có mùi hương.
- Thoa lại thuốc chống muỗi theo hướng dẫn.
- Nếu dùng kem chống nắng, bôi kem trước rồi mới bôi thuốc chống muỗi.
- Nếu đi du lịch ở các vùng nông thôn lưu hành dịch, hãy mang theo mùng di động và bôi permethrin (thuốc diệt côn trùng). KHÔNG bôi permethrin lên da. Hãy đến cơ sở y tế ngay lập tức nếu cảm thấy không khỏe.
- du khách trở về từ các khu vực bị ảnh hưởng nên thoa thuốc chống côn trùng ít nhất 14 ngày sau khi đến để phòng ngừa muỗi đốt.
2. Ngăn ngừa sự sinh sôi của muỗi
Phương pháp chính để giảm lây truyền CHIKV là kiểm soát các vật trung gian truyền bệnh là muỗi và giảm nơi sinh sản của muỗi. Điều này đòi hỏi sự tham gia của cộng đồng, những người đóng vai trò then chốt trong việc giảm nơi sinh sản của muỗi
- Chủ động loại bỏ nước đọng trong và quanh nhà: thay nước trong bình, lọ hoa hàng tuần; đậy kín bồn chứa nước; xử lý khay nước của máy lạnh; bỏ lon chai phế thải.
- Phối hợp chương trình phun thuốc diệt muỗi, xử lý ổ bọ gậy và vệ sinh môi trường.
- Tham gia các chiến dịch cộng đồng nhằm giảm nơi sinh sản của muỗi
3. Vắc xin phòng bệnh
Dù nhiều chiến lược vắc-xin (virus sống giảm độc lực, virus bất hoạt, khảm, DNA, hạt giống virus – VLP) đã được nghiên cứu, nhưng hầu hết chỉ dừng lại ở mức thử nghiệm trên động vật. Từ năm 2023 đến nay, đã có 2 loại vắc xin phòng bệnh CHikungunya được phê duyệt ở một số quốc gia như Mỹ và châu Âu:
- IXCHIQ (Valneva – 2023) – vắc-xin sống giảm độc lực, dành cho người ≥18 tuổi, tiêm 1 liều bắp.
- VIMKUNYA (Bavarian Nordic – 2025) – vắc-xin dạng hạt giống virus (VLP), dành cho người ≥12 tuổi, tiêm 1 liều bắp.
| Đặc điểm | IXCHIQ (Valneva) | VIMKUNYA (Bavarian Nordic) |
|---|---|---|
| Công nghệ | Virus sống giảm độc lực | Virus Like Particles (VLP) |
| Đối tượng | ≥ 18 tuổi | ≥ 12 tuổi |
| Liều lượng | 0,5 mL, tiêm bắp | 0,8 mL, tiêm bắp |
| Lịch tiêm | 1 liều duy nhất | 1 liều duy nhất |
| Tác dụng phụ | Phản ứng tại chỗ, sốt nhẹ; người ≥60 tuổi có nguy cơ cao hơn | Chủ yếu nhẹ đến trung bình (đau tại chỗ, mệt mỏi, đau cơ) |
| Chống chỉ định | Người suy giảm miễn dịch, phụ nữ mang thai, dị ứng thành phần vắc-xin | Dị ứng thành phần vắc-xin |
| Tình trạng hiện nay | Được ACIP (Mỹ) khuyến cáo cho người du lịch đến vùng dịch | Mới phê duyệt (2/2025), chưa triển khai rộng rãi |
Lợi ích của vắc xin
- Ngăn ngừa lây nhiễm Chikungunya, giảm nguy cơ bùng phát dịch ở các khu vực lưu hành.
- Bảo vệ nhóm nguy cơ cao như: du khách đến vùng dịch, nhân viên y tế, người sống lâu dài tại khu vực có dịch lưu hành.
- Giảm gánh nặng kinh tế – y tế do bệnh gây ra (nghỉ làm dài ngày, chi phí điều trị đau khớp mãn tính).
Đối tượng được khuyến cáo: vắc xin là lựa chọn ưu tiên cho:
- Người đi du lịch hoặc sinh sống tại vùng đang có dịch chikungunya.
- Người ở lâu dài (≥6 tháng) tại khu vực có nguy cơ cao.
Hạn chế và thách thức
- Khả năng tiếp cận: Vắc-xin mới, giá thành cao, chưa phổ biến ở các nước thu nhập thấp – nơi dịch lưu hành mạnh nhất.
- An toàn lâu dài: IXCHIQ bị tạm ngưng tiêm cho nhóm ≥60 tuổi (5/2025) do lo ngại biến cố bất lợi nghiêm trọng.
- Kháng thể bảo vệ kéo dài bao lâu?: Dữ liệu theo dõi mới khoảng 2–3 năm, chưa rõ cần nhắc lại hay không.
- Khuyến nghị toàn cầu: WHO và các chuyên gia vẫn đang xem xét dữ liệu dịch tễ và hậu kiểm trước khi đưa ra khuyến nghị rộng rãi.
- Tháng 5/2025: FDA, CDC và Ủy ban an toàn của châu Âu đã cùng ra khuyến cáo tạm dừng sử dụng Ixchiq (Vắc-xin Chikungunya, sống) ở những người từ 60 tuổi trở lên do những ghi nhận về tác dụng phụ nghiêm trọng.
Hướng nghiên cứu trong tương lai
- Vắc-xin VLP đang được coi là hướng an toàn hơn vì không chứa virus sống, ít gây biến chứng ở người già và người suy giảm miễn dịch.
- Các chiến lược kết hợp: nghiên cứu vắc-xin đa giá để phòng đồng thời Chikungunya, Dengue và Zika.
- Mục tiêu lâu dài: có vắc-xin an toàn, hiệu quả, giá rẻ, dễ sản xuất và phân phối cho các quốc gia lưu hành bệnh (Ấn Độ, Đông Nam Á, châu Phi).
Vắc-xin Chikungunya là bước tiến lớn trong phòng chống dịch bệnh. Tuy nhiên, việc triển khai vẫn còn hạn chế và cần theo dõi thêm về tính an toàn, thời gian bảo vệ miễn dịch và khả năng phổ cập toàn cầu. Trong thời gian tới, sự kết hợp giữa tiêm vắc-xin và kiểm soát muỗi vẫn là chìa khóa quan trọng để giảm gánh nặng bệnh tật.
