Rotavirus là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp nặng ở trẻ em dưới 5 tuổi trên toàn cầu. Bệnh thường khởi phát đột ngột và biểu hiện qua một loạt các triệu chứng đường tiêu hóa và toàn thân. Bệnh có thể diễn biến nặng với các biến chứng nguy hiểm như mất nước, nhiễm trùng toàn thân thậm chí tử vong
1. Các triệu chứng lâm sàng
Các triệu chứng của tiêu chảy cấp do rotavirus là tiêu chảy phân nước, nôn mửa, sốt và mất nước. Tỷ lệ phát hiện rotavirus cao hơn ở trẻ em có tất cả các triệu chứng này, tiếp theo là những trẻ bị tiêu chảy kèm nôn mửa – mất nước, sốt – mất nước và mất nước.
Có rất ít đặc điểm riêng biệt được sử dụng để phân biệt những người bị viêm dạ dày ruột do rotavirus với những người bị viêm dạ dày ruột do các nguyên nhân khác. Sự xuất hiện của cả ba triệu chứng (nôn mửa, sốt và tiêu chảy) được báo cáo phổ biến hơn ở rotavirus so với các loại virus đường tiêu hóa khác.
Tiêu chảy
- Tiêu chảy được định nghĩa là có từ 3 hoặc nhiều hơn các đợt phân lỏng, phân nước hoặc phân có máu trong vòng 24 giờ
- Tiêu chảy do rotavirus là triệu chứng phổ biến và nổi bật nhất, thường là tiêu chảy phân lỏng hoặc phân nước. Màu sắc có thể vàng, xanh lá và có mùi chua. Trong phân thường không có kèm máu và chất nhầy.
- Các đợt tiêu chảy có thể kéo dài từ 3 đến 8 ngày.
- Mức độ tiêu chảy có thể diễn biến từ nhẹ đến nặng
- Nghiên cứu của bệnh viện Nhi Trung Ương cho thấy bệnh nhân mắc tiêu chảy cấp do chủng Rotavirus G1P8 có số lần đi ngoài từ 10-20 lần/ngày là phổ biến nhất chiếm 57% và tỷ lệ đi ngoài phân tóe nước chiếm tới 86%. Số ngày tiêu chảy trung bình là 7 ± 3,6 ngày.
Nôn mửa
- Nôn mửa thường gặp và có thể xảy ra trước khi xuất hiện tiêu chảy
- Về cơ chế, rotavirus có khả năng kích thích giải phóng serotonin (5-HT) từ các tế bào ruột nội tiết (enterochromaffin cells) của con người và kích hoạt các cấu trúc não bộ liên quan đến cảm giác buồn nôn và nôn
- Số lần nôn ≥5 lần một ngày là một yếu tố nguy cơ liên quan đến tiêu chảy do rotavirus. Một nghiên cứu khác cho thấy bệnh nhân tiêu chảy do RVA thường nôn ≥3 lần/ngày
- Nghiên cứu của bệnh viện Nhi Trung Ương cho thấy tỷ lệ gặp triệu chứng nôn của nhóm G1P8 là 77,9%. Phần lớn bệnh nhân có số lần nôn < 10 lần/ngày chiếm 68,7% và thời gian nôn ít khi kéo dài quá 2 ngày.
- Tuy tỷ lệ xuất hiện triệu chứng nôn và số lần nôn có dao động ở các nghiên cứu trong và ngoài nước nhưng đều thống nhất rằng nôn là một triệu chứng rất thường gặp trong tiêu chảy cấp do Rotavirus.
Sốt
- Sốt là triệu chứng khá phổ biến ở trẻ mắc tiêu chảy do rotavirus.
- Sốt thường không kéo dài quá 2-3 ngày kể từ khi phát bệnh.
- Sốt có thể từ vừa đến cao (38.5°C – 39°C)
- Nghiên cứu của bệnh viện Nhi Trung Ương cho thấy tỷ lệ gặp triệu chứng sốt ở bệnh nhân tiêu chảy cấp do Rotavirus chủng G1P8 là khá cao chiếm 79,1%. Phần lớn bệnh nhân có sốt nhẹ dưới 38,50C chiếm 67,6%. Chủng G1P8 có thời gian sốt kéo dài 1 ngày chiếm tỷ lệ là 55,2%. Đặc điểm sốt của bệnh nhân tiêu chảy cấp do Rotavirus chủng G1P8 cũng phù hợp với đặc điểm của nhiễm Rotavirus nói chung
Mất nước
- Mất nước nghiêm trọng cũng là biến chứng nguy hiểm nhất của bệnh tiêu chảy do rotavirus và là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở trẻ.
- Biểu hiện của mất nước: khô môi miệng, mắt trũng, khóc không nước mắt, thóp trũng, da kém đàn hồi, tiểu ít sẫm màu hoặc không tiểu, vật vờ lơ mơ hoặc li bì. Trong trường hợp sốc do mất nước có thể có biểu hiện chân tay lạnh, mạch nhanh, thở gấp, co giật….
- Mất nước trong tiêu chảy cấp do Rotavirus phụ thuộc vào triệu chứng tiêu chảy, nôn, sốt, tình trạng dinh dưỡng và các biện pháp bồi phụ nước của bệnh nhân.
- Nôn mửa liên tục có thể khiến việc bù dịch qua đường tiêu hóa trở nên khó khăn.
- Tiêu chảy nhẹ thường không gây mất nước đáng kể, nhưng tiêu chảy vừa hoặc nặng sẽ dẫn đến mất nước nghiêm trọng
- Nghiên cứu của bệnh viện Nhi Trung Ương nhận thấy chủng G1P8 gây mất nước mức độ vừa chiếm 76,7%.
- Một nghiên cứu của Viện Vệ sinh dịch tễ Trung Ương tỷ lệ nhiễm Rotavirus và mất nước nặng ở nhóm chưa tiêm vắc-xin cao hơn 35,2% và 5,1% so với nhóm đã tiêm vắc-xin.
- Tình trạng mất nước nghiêm trọng có thể dẫn đến các hậu quả nghiêm trọng hơn như co giật, tổn thương não, suy đa cơ quan, suy dinh dưỡng kéo dài và thậm chí tử vong.
Đau bụng
- Đau bụng là một triệu chứng thường gặp và cũng không kéo dài quá 2-3 ngày kể từ khi khởi phát bệnh.
- Đau bung thường đau âm ỉ hoặc quặn từng cơn kèm theo 1 số triệu chứng khó chịu khác ở đường tiêu hóa
- Bản chất của đau bụng là do quá trình viêm và tăng nhu động ruột do virus gây ra.
Các triệu chứng khác
Các triệu chứng có thể bao gồm buồn nôn, chán ăn, khó chịu và mệt mỏi toàn thân. Chán ăn và bỏ ăn kéo dài có thể dẫn đến suy dinh dưỡng và kiệt sức
Biểu hiện ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch và người lớn
Bệnh nhân có tình trạng suy giảm miễn dịch tiềm ẩn có nguy cơ cao mắc các triệu chứng kéo dài và thải virus liên tục (phát tán rotavirus kéo dài).
- Tiêu chảy mãn tính: Đã có ghi nhận trẻ em bị suy giảm miễn dịch mắc tiêu chảy mãn tính do rotavirus.
- Kéo dài thời gian thải virus: Một bệnh nhân cao tuổi bị suy giảm miễn dịch đã thải rotavirus trong ít nhất 35 ngày.
- Nhiễm trùng ngoài đường ruột: Rotavirus đã được xác định ở các cơ quan ngoài ruột như gan và thận ở một số trẻ em bị suy giảm miễn dịch và tiêu chảy mãn tính, mặc dù ý nghĩa lâm sàng của những liên quan này chưa rõ ràng.
- Bệnh nhân bệnh ác tính và ghép tủy xương:
- Nhiễm rotavirus ở những bệnh nhân này có thể biểu hiện đa dạng về lâm sàng và mức độ nghiêm trọng.
- Một số nghiên cứu cho thấy rotavirus là một trong những tác nhân gây viêm dạ dày ruột ở bệnh nhân ghép tủy xương, đôi khi kèm theo các triệu chứng như nôn, đau bụng quặn, và thậm chí bệnh đường hô hấp.
- Trong một số trường hợp, nhiễm rotavirus ở nhóm bệnh nhân này có thể liên quan đến tỷ lệ tử vong cao.
- Bệnh nhân nhiễm HIV-1:
- Thường biểu hiện dưới dạng tiêu chảy mãn tính kèm theo sự phát tán virus kéo dài trong phân.
- Rotavirus là một trong những nguyên nhân gây tiêu chảy ở những bệnh nhân này, đặc biệt khi số lượng tế bào CD4 của họ thấp (cho thấy tình trạng suy giảm miễn dịch nặng).
Đối với người lớn mắc bệnh triệu chứng thường ít khó chịu
- Trong nhiều trường hợp, người lớn tiếp xúc với rotavirus (đặc biệt là trong gia đình có trẻ nhỏ bị bệnh) có bằng chứng huyết thanh về nhiễm trùng nhưng không có triệu chứng hoặc triệu chứng rất nhẹ (ví dụ: chỉ tiêu chảy nhẹ, đau quặn bụng, không cần chăm sóc y tế hoặc nghỉ làm). Điều này cho thấy vai trò của người lớn khỏe mạnh như người lành mang mầm bệnh không triệu chứng.
- Tuy nhiên, trong một số đợt bùng phát (ví dụ ở sinh viên đại học), tỷ lệ triệu chứng có thể cao hơn, với tiêu chảy, đau bụng, chán ăn, buồn nôn, mệt mỏi, nôn mửa, đau đầu, ớn lạnh, sốt nhẹ hoặc đau cơ là những triệu chứng phổ biến.
2. Các thay đổi trên kết quả xét nghiệm
Viêm dạ dày ruột do rotavirus không thể phân biệt lâm sàng với viêm dạ dày ruột do các tác nhân gây bệnh đường ruột khác; chẩn đoán đòi hỏi phải xét nghiệm mẫu phân bằng các xét nghiệm có sẵn. Tuy nhiên, rotavirus không được xét nghiệm thường quy ở những bệnh nhân bị viêm dạ dày ruột vì kết quả không làm thay đổi cách xử trí lâm sàng, chủ yếu dựa vào liệu pháp bù nước phù hợp.
Rotavirus có thể được phát hiện trong mẫu phân của trẻ em bị viêm dạ dày ruột bằng một số kỹ thuật, bao gồm kính hiển vi điện tử, điện di gel polyacrylamide, xét nghiệm phát hiện kháng nguyên đặc hiệu VP6, phản ứng chuỗi polymerase phiên mã ngược (RT-PCR) và phân lập virus
- Các triệu chứng khác được ghi nhận bao gồm không dung nạp lactose, hạ kali máu (hypokalemia) và nhiễm toan chuyển hóa (metabolic acidosis), là những triệu chứng thường gặp không phân biệt nguyên nhân gây tiêu chảy
- Gần 6% bệnh nhân có thể có tăng kali máu nhẹ (mild hyperkalemia), có thể do tiêu chảy cấp kèm nhiễm toan hoặc vỡ hồng cầu khi xét nghiệm máu
- Rotavirus cũng có thể gây tăng men gan (hepatic transaminase elevation)
- Trong các trường hợp nghiêm trọng, có thể xuất hiện các biến chứng thần kinh như viêm màng não vô khuẩn (aseptic meningitis) và bệnh não liên quan đến viêm dạ dày ruột cấp (acute gastroenteritis-related encephalopathy)…
Virus Rota gây ra bệnh tiêu chảy cấp đặc trưng bởi các triệu chứng như tiểu chảy phân lỏng nhiều nước, nôn mửa, sốt, đau bụng… Bệnh có thể tiến triển nặng và nguy hiểm ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Cần phát hiện sớm tình trạng mất nước để can thiệp kịp thời tránh những biến chứng nguy hiểm.
