Trong phác đồ điều trị bệnh sởi, vitamin A đóng vai trò quan trọng đối với mọi đối tượng người mắc sởi. Vậy thật sự vai trò của vitamin A đối với người mắc sởi? Vitamin A có thể được sử dụng trước để phòng bệnh sởi không? Cơ chế nào khiến 1 loại vitamin trở thành yếu tố chính trong phác đồ điều trị bệnh sởi. DUPOMA cùng bạn đi tìm hiểu bí mật này
1. Lịch sử sử dụng vitamin A trong điều trị sởi
Ý tưởng về vai trò của vitamin A trong điều trị sởi đã xuất hiện từ rất lâu. Joseph B. Ellison, một bác sĩ người Anh, là người đầu tiên đề xuất rằng vitamin A và D có thể có tác dụng bảo vệ trong nhiễm sởi bằng cách hạn chế mức độ nghiêm trọng của các biến chứng phổi, dựa trên các quan sát vào năm 1932.
Vào những năm 1970, Alfred Sommer và các đồng nghiệp bắt đầu nghiên cứu ở Indonesia và nhận thấy rằng việc bổ sung vitamin A cho trẻ em đặc biệt là những trẻ bị thiếu hụt vitamin A đã cải thiện tình trạng sức khỏe nếu chúng mắc các bệnh truyền nhiễm như sởi hoặc tiêu chảy, mặc dù vitamin A không giúp trẻ có miễn dịch với các bệnh này. Các thử nghiệm lâm sàng quy mô lớn hơn của họ vào những năm 1980 và đầu những năm 1990 đã xác nhận rằng việc đảm bảo đủ vitamin A có thể giảm nhẹ tác động của các bệnh thông thường và giảm tỷ lệ tử vong ở các quần thể có nguy cơ từ 23% đến 34% và ngăn ngừa khoảng 400000 ca mù lòa ở trẻ em mỗi năm.
Kết quả nghiên cứu này đã thúc đẩy việc Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) đưa ra tuyên bố chung vào năm 1987, khuyến nghị bổ sung vitamin A cho tất cả trẻ em được chẩn đoán mắc bệnh sởi ở những cộng đồng nơi thiếu vitamin A là một vấn đề được công nhận và tỷ lệ tử vong do sởi từ 1% trở lên.
Năm 1993, WHO mở rộng khuyến nghị bổ sung vitamin A trong tất cả các trường hợp sởi nặng.
Năm 1993, Ủy ban về Bệnh truyền nhiễm của Học viện Nhi khoa Hoa Kỳ (AAP) cũng đã xem xét các tài liệu về vitamin A và sởi, và khuyến nghị nên cân nhắc bổ sung vitamin A trong một số trường hợp chọn lọc cho trẻ em Mỹ mắc sởi, mặc dù thừa nhận dữ liệu về hiệu quả và an toàn còn hạn chế.
Đến năm 2018, AAP đã cập nhật khuyến nghị của WHO, tuyên bố rằng vitamin A nên được dùng cho tất cả trẻ em bị sởi cấp tính, bất kể quốc gia cư trú, đặc biệt là trong các trường hợp sởi nặng (ví dụ: cần nhập viện).
Vào tháng 11 năm 2019, Quỹ Quốc gia về Bệnh truyền nhiễm (NFID) đã tổ chức một hội nghị thượng đỉnh để làm rõ việc sử dụng vitamin A trong quản lý bệnh sởi tại Hoa Kỳ, và kết luận rằng việc sử dụng liệu pháp này còn thấp. NFID đã đưa ra Lời kêu gọi hành động, nhấn mạnh khuyến nghị rằng tất cả trẻ em Hoa Kỳ bị sởi nên được tiêm vitamin A với liều lượng phù hợp với lứa tuổi, bất kể tình trạng dinh dưỡng.
2. Cơ chế tác động của vitamin A trong điều trị sởi
Mối liên quan giữa vitamin A và bệnh sởi
Vitamin A là một vi chất dinh dưỡng quan trọng hỗ trợ hệ miễn dịch, thị lực, sinh sản và giao tiếp tế bào, được biết đến là vitamin chống nhiễm trùng do vai trò của nó trong việc tăng cường chức năng miễn dịch, bao gồm biểu hiện globulin miễn dịch và đáp ứng miễn dịch tế bào. Nó giúp duy trì tính toàn vẹn của màng nhầy, hoạt động như hàng rào chống lại nhiễm trùng, và đóng vai trò quan trọng trong chức năng của bạch cầu, giúp cải thiện khả năng sản xuất và kích hoạt các tế bào này để chống lại nhiễm trùng.
Cơ chế chính xác vitamin A tác động lên bệnh sởi vẫn chưa được làm rõ hoàn toàn, nhưng nhiều chuyên gia cho rằng nó có thể liên quan đến việc ức chế sự sao chép của virus sởi, cũng như tác động lên tế bào miễn dịch, khả năng bảo vệ và biệt hóa tế bào biểu mô.
- Vitamin A rất cần thiết để duy trì tính toàn vẹn của tế bào biểu mô và đóng vai trò trong điều hòa miễn dịch. Sởi là một bệnh do virus gây ra, lây nhiễm và làm hỏng các mô biểu mô. Thiếu vitamin A làm suy giảm chức năng miễn dịch và phá hủy mô biểu mô, tương tự như tác động của sởi, do đó, sự kết hợp giữa thiếu vitamin A và nhiễm sởi có thể gây hậu quả nghiêm trọng.
- Khi một trẻ có lượng vitamin A dự trữ thấp bị sởi, lượng vitamin A dự trữ vốn đã cạn kiệt sẽ bị tiêu hao thêm, làm giảm khả năng chống lại các bệnh nhiễm trùng thứ cấp và hậu quả của chúng, đồng thời làm tăng thêm tình trạng suy giảm miễn dịch do sởi gây ra.
- Bệnh sởi có thể làm giảm nồng độ vitamin A (retinol) trong huyết thanh ngay cả ở trẻ được nuôi dưỡng tốt, và mức độ giảm này có liên quan đến mức độ nặng của bệnh.
Vitamin A đóng một vai trò quan trọng trong quá trình hồi phục của bệnh nhân sởi
- Giảm biến chứng liên quan đến sởi: Một trong những vai trò quan trọng nhất của vitamin A trong quá trình hồi phục sởi là khả năng giảm các biến chứng của bệnh. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc bổ sung vitamin A cho trẻ em mắc sởi có thể giảm đáng kể nguy cơ viêm phổi, tiêu chảy và các bệnh nhiễm trùng thứ cấp khác.
- Vitamin A cũng giúp ngăn ngừa tổn thương mắt, mù lòa, khô mắt (xerophthalmia) và đốm Bitot. Ngoài ra, nó còn làm giảm tỷ lệ mắc bệnh viêm thanh khí quản và viêm tai giữa.
- Hỗ trợ sức khỏe và phục hồi da: Phát ban đặc trưng của sởi có thể gây khó chịu. Vitamin A đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì làn da khỏe mạnh bằng cách hỗ trợ sản xuất các tế bào da mới, giúp phát ban nhanh lành hơn và giảm khả năng để lại sẹo.
3. Những đóng góp tích cực của vitamin A trong điều trị bệnh sởi
Giảm mức độ nặng và tỷ lệ tử vong:
- Khi nói đến bệnh sởi, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến nghị bổ sung vitamin A cho những người mắc bệnh. Nhưng có một lý do chính. WHO phục vụ 197 quốc gia, nhiều quốc gia trong số đó là các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, nơi thiếu hụt vitamin A là một vấn đề sức khỏe cộng đồng nghiêm trọng, đặc biệt là ở trẻ em. Ở những khu vực này, thiếu hụt vitamin A thực sựkhiến bệnh sởi trở nên nguy hiểm hơn nhiều vì nó đóng vai trò quan trọng trong rối loạn chức năng miễn dịch, đặc biệt là trong phản ứng tế bào T và sản xuất kháng thể. Việc bổ sung cho trẻ em bị thiếu hụt chất dinh dưỡng làm giảm đáng kể tỷ lệ tử vong do bệnh sởi.
- Một phân tích tổng hợp trên hơn 1 triệu trẻ em ở 19 quốc gia cho thấy việc bổ sung vitamin A giúp giảm tỷ lệ tử vong liên quan đến bệnh sởi tới 12%. Phân tích tám thử nghiệm có đối chứng ngẫu nhiên không tìm thấy sự giảm tỷ lệ tử vong chung nào từ vitamin A. Tuy nhiên, trong 3 nghiên cứu tập trung vào trẻ em châu Phi dưới hai tuổi, việc bổ sung vitamin A đã làm giảm tỷ lệ tử vong tới 79%. Điều quan trọng ở đây là bối cảnh của các quốc gia trong nghiên cứu. Nơi mà sự thiếu hụt vitamin A ở cộng đồng trở thành yếu tố then chốt khiến vai trò của việc bổ sung vitamin A trong điều trị sởi trở nên rõ nét và hiệu quả.
- Giảm đáng kể nguy cơ viêm phổi, tiêu chảy và các nhiễm trùng thứ cấp khác
- Đối với tất cả trẻ em, nó giảm thời gian tiêu chảy trung bình 2 ngày và rút ngắn thời gian sốt 1 ngày.
- Giảm tỷ lệ viêm thanh khí phế quản
- Một số nghiên cứu cho thấy sử dụng vitamin A trong điều trị làm giảm số ngày nằm viện
- Ngăn ngừa các vấn đề về thị lực, mù lòa: Một trong những vai trò ít được biết đến của Vitamin A là tầm quan trọng của nó trong việc duy trì sức khỏe mắt. Bệnh sởi đôi khi có thể dẫn đến các biến chứng ảnh hưởng đến thị lực, chẳng hạn như viêm kết mạc (viêm mắt). Vitamin A hỗ trợ sức khỏe mắt và có thể giúp ngăn ngừa các vấn đề về thị lực trong và sau khi nhiễm sởi. Vitamin A cũng giúp ngăn ngừa chứng khô mắt, một tình trạng dẫn đến khô mắt và nếu không được điều trị có thể gây mù lòa
Hỗ trợ phục hồi sau mắc sởi
- Phục hồi da: Phát ban đặc trưng của bệnh sởi có thể gây khó chịu, và sức khỏe làn da có thể bị ảnh hưởng trong thời gian mắc bệnh. Vitamin A đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì làn da khỏe mạnh bằng cách hỗ trợ sản sinh tế bào da mới. Điều này có thể giúp vết phát ban mau lành hơn và giảm nguy cơ để lại sẹo. Đối với những người đang hồi phục sau bệnh sởi, Vitamin A cũng giúp sửa chữa và tái tạo các mô bị tổn thương, giúp phục hồi nhanh hơn.
4. Những tác động tiêu cực của việc lạm dụng vitamin A trong phòng ngừa bệnh sởi cùng những lầm tưởng xoay quanh vitamin A với bệnh sởi
Vitamin A KHÔNG NGĂN NGỪA BỆNH SỞI. Đây là điểm mấu chốt được nhấn mạnh nhiều lần bởi các chuyên gia y tế.
- Lạm dụng và thông tin sai lệch: Đã có những tuyên bố sai lệch rằng vitamin A có thể ngăn ngừa hoặc chữa khỏi bệnh sởi, hoặc có thể thay thế vắc-xin. Một số bậc phụ huynh đã chủ động không tiêm vắc-xin phòng sởi cho con em mình do trào lưu “an-ti vaccine”.
- Nguy hiểm khi sử dụng liều cao không kiểm soát: Vitamin A là vitamin tan trong chất béo, do đó lượng dư thừa có thể tích tụ trong gan và dẫn đến ngộ độc. Các triệu chứng ngộ độc có thể bao gồm tổn thương gan, đau đầu, chóng mặt, buồn nôn, nôn mửa, mệt mỏi, đau khớp/xương, mờ mắt, các vấn đề về da và tóc, tăng áp lực nội sọ nguy hiểm, lú lẫn, hôn mê, và thậm chí tử vong. Đã có báo cáo về các trường hợp nhiễm độc vitamin A ở trẻ em nhập viện vì sởi, đặc biệt là ở bang Texas – Hoa Kỳ, do dùng quá liều dầu gan cá hoặc các chất bổ sung vitamin A khác.
- Vitamin A không phải là giải pháp dự phòng: Mặc dù việc bổ sung vitamin A định kỳ được khuyến nghị trong các chương trình y tế công cộng ở những vùng có tỷ lệ thiếu vitamin A cao để cải thiện tình trạng dinh dưỡng và giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong chung ở trẻ em, điều này khác với việc ngăn ngừa nhiễm virus sởi. Vitamin A được sử dụng để giảm mức độ nghiêm trọng và các biến chứng của bệnh sởi ở những người đã mắc bệnh hoặc có nguy cơ thiếu hụt, chứ không phải để ngăn ngừa lây nhiễm virus ban đầu.
- Ngưỡng an toàn: Mức hấp thụ vitamin A tối đa có thể chấp nhận được (UL) đối với người lớn là 3.000 mcg mỗi ngày và thấp hơn đáng kể đối với trẻ em tùy thuộc vào độ tuổi. Hội đồng Dinh dưỡng có Trách nhiệm (CRN) khuyến cáo người tiêu dùng không vượt quá các mức này trừ khi có chỉ định của chuyên gia y tế.
- Bối cảnh khác nhau (các nước thu nhập cao so với thu nhập thấp): Tình trạng thiếu vitamin A rất hiếm ở các nước thu nhập cao như Hoa Kỳ (dưới 1% dân số). Các nghiên cứu cho thấy lợi ích đáng kể của vitamin A trong điều trị sởi chủ yếu được thực hiện ở các nước thu nhập thấp và trung bình, nơi tình trạng thiếu vitamin A phổ biến. Trong bối cảnh các nước thu nhập cao, lợi ích trực tiếp của việc bổ sung vitamin A trong điều trị sởi ít rõ ràng hơn. Tuy nhiên, các tổ chức như WHO, AAP và NFID vẫn khuyến nghị sử dụng vitamin A cho trẻ em nhập viện vì sởi như một biện pháp can thiệp ít rủi ro, vì bệnh sởi có thể làm cạn kiệt lượng vitamin A dự trữ của cơ thể bất kể tình trạng dinh dưỡng trước đó.
- Dầu gan cá: Mặc dù giàu vitamin A, nhưng các bác sĩ cho biết không có bằng chứng nào chứng minh dầu gan cá giúp điều trị sởi, và việc dùng quá nhiều có thể dẫn đến liều lượng độc hại.
- Việc sử dụng thực phẩm bổ sung, thực phẩm chức năng có chứa vitamin A thường ít được kiểm soát chặt chẽ về tính nhất quán hoặc độ tinh khiết, điều này có nghĩa là liều lượng thực tế trong mỗi viên có thể khác nhau. Không nên sử dụng chúng trong điều trị bệnh sởi để thay thế cho vitamin A.
- Tác dụng phụ với liều lượng khuyến nghị: Với liều lượng khuyến nghị, một tỷ lệ nhỏ trẻ em (dưới 10%) có thể gặp các tác dụng phụ nhẹ, thoáng qua như phân lỏng, đau đầu, sốt và khó chịu, nhưng các triệu chứng này thường biến mất trong vòng 24-48 giờ mà không cần điều trị đặc biệt. Chưa có báo cáo về độc tính cấp tính nghiêm trọng khi sử dụng liều khuyến nghị của WHO trong điều trị sởi.
- Không tự ý sử dụng vitamin A điều trị sởi nếu trẻ vừa được bổ sung vitamin a đủ liều trong vòng 1 tháng. Tham khảo ý kiến bác sĩ
- Phụ nữ mang thai mắc sởi cần được tư vấn, chẩn đoán và điều trị bởi chuyên gia ý tế. Tuyệt đối không tự ý uống vitamin A liều cao, có thể gây dị tật bẩm sinh.
BS Uông Mai
